Eigen rouwproces
Ik ben gespecialiseerd in uitvaarten waarbij mensen met een verstandelijke beperking betrokken zijn. Zij beleven elk op hun eigen manier het rouwproces, daarin verschillen ze niet van anderen. Wel vragen ze een andere benadering. Ik heb 38 jaar met veel plezier met mensen met een verstandelijke beperking gewerkt. Mijn hart ligt daar nog steeds. Zo mooi dat ik dit nu op een andere manier mag combineren.
Als mensen met een verstandelijke beperking te maken krijgen met een verlies van een ouder, grootouder, broer, zus of een groepsgenoot is het belangrijk dat ze het op hún manier mogen beleven. Het is belangrijk dat ze een liefdevolle ervaring opdoen. Het is goed om ze bij de uitvaart te betrekken. Een actieve bijdrage, hoe eenvoudig ook, werkt soms voor hen beter.
Maak het concreet
Denk daarbij aan een kaarsje aansteken, tekeningen op de kist leggen, op de kist zelf tekenen of een lied zingen. En misschien wil er wel iemand samen met mij voor de rouwauto lopen. Ik betrek ze hierin en geef open en eerlijk antwoord op alle vragen. Natuurlijk altijd in overleg met u als nabestaande en/of begeleiding. Vaak wonen verstandelijk gehandicapten niet thuis maar in een zorginstelling. Ook voor de bewoners en het personeel van de instelling is het belangrijk dat zij betrokken worden bij het afscheid.
Goede voorbereiding is het halve werk
Het is belangrijk dat de persoon met een verstandelijke beperking wordt voorbereid op de uitvaart. Het maakt hierbij natuurlijk verschil of een uitvaart mede door of in de instelling wordt vormgegeven of dat het om de uitvaart van een niet gehandicapt familielid gaat. In dat laatste geval zal de verstandelijk beperkte zich waarschijnlijk meer moeten aanpassen aan de gebruikelijke gang van zaken.
Bij een dienst waarbij ook medebewoners aanwezig zijn, is het goed om meer tijd in te plannen dan voor een standaard uitvaart. Door met de communicatie aan te sluiten bij hun leefwereld maak ik de verbinding waardoor ze er, voor zover wenselijk en haalbaar, bij betrokken worden. Ik heb eventueel handige picto’s (boekjes) om te gebruiken.
Het is soms wenselijk om reeds voor het overlijden contact te hebben met de persoon met een verstandelijke beperking en/of zijn of haar netwerk. Van te voren kan ik kennismaken met de wettelijk vertegenwoordiger, familie, gastgezin of wie er ook maar dichtbij betrokken is bij de cliënt. Hoe mooi is het als de bewoner zelf hier ook bij betrokken wordt. Zo kunnen we vooraf al kennismaken en een beetje wennen aan elkaar. Dit kan natuurlijk ook als er nog geen sprake is van een naderend overlijden maar om goed voorbereidt te zijn als het een keer zover is. Tijdens mijn opleiding tot uitvaartbegeleider was het onderwerp van mijn slotstuk: Verlies en rouw bij mensen met een verstandelijke beperking. Hieronder een klein stukje uit dit werkstuk.
Begeleiding bij rouwverwerking bij mensen met een verstandelijke beperking
Bij de passende manier van begeleiden per leeftijdsontwikkeling komt bij elk niveau een van de volgende begrippen naar voren:
- visualisering
- concretisering
- symbolisering
- ritualisering
Mensen met een verstandelijke beperking hebben er baat bij als deze begrippen concreet worden toegepast wanneer zich een rouwsituatie voordoet.
‘Carla heeft ons heel lief en professioneel begeleid.’
Visualisering
Visualiseren betekent zichtbaar maken. Het is voor een bewoner belangrijk om de overledene te zien. Het zien maakt het echt. Men kan nog wel eens denken voor de bewoner. Dat het beter is dat de bewoner de overledene niet meer zit. Het is eng en hij of zij kan er vast niet tegen. Hij of zij gaat er van dromen of nog erger; het doet hem of haar niets. ‘Met eigen ogen zien’ maakt concreet en geeft inzicht. Zien is geloven!
Ook kan het belangrijk zijn om tijdens de uitvaartplechtigheid de kist open te laten of een foto op de kist te zetten. Er kunnen voorwerpen zijn (een pakje shag of stropdassen) die herinneringen concreet maken. De stropdassen hangen dan bv om de kist heen.
Met behulp van foto’s of pictogrammen kan worden uitgelegd wat er tijdens een rouwplechtigheid gebeurd en wat begraven en/of cremeren precies inhoudt. Foto’s, pictogrammen of tekeningen kunnen helpen vertellen welke gevoelens het overlijden oproept. Een foto ophangen of een (foto) boek maken geeft letterlijk de mogelijk om de overledene een plek te geven.
Concretisering
Concretiseren betekent dat het afscheid zo werkelijk mogelijk wordt gemaakt. ‘Dood’ is een abstract begrip, we hebben concrete ervaringen nodig om ons er iets bij voor te stellen. Het is daarom belangrijk dat bewoners met hun zintuigen kunnen ervaren wat ‘*Henk is gestorven’ betekent. Het is belangrijk dat bewoners afscheid kunnen nemen, alles daaromheen meemaken en bij het gebeuren worden betrokken. Zo wordt door ervaring geleerd. De overledene opgebaard zien maar ook aanraken. Aanraken, zodat ‘dood’ betekenis krijgt. ‘Henk reageert echt niet als ik hem kietel terwijl hij anders altijd moet lachen’.
Mee gaan naar de uitvaart en daaromheen zelf concrete dingen meemaken of doen als dit mogelijk is. Denk b.v. aan het dichtschroeven van het deksel van de kist en het werkelijk laten zakken/verdwijnen van die kist (want waar blijft Henk anders?) tot het neerleggen van bloemen, aansteken van een kaars, iets zeggen, zingen of orgel spelen tijdens uitvaartplechtigheid.
Hoe concreter hoe beter!
Een vuistregel in de omgang met cliënten met een verstandelijke beperking moet ook zijn: Laat hen in principe alles meemaken!
‘Niet alles hoeft op een standaard manier’
Symbolisering
Symboliseren betekent: als symbool aanduiden. Samenbrengen, verbinden; er wordt een verbinding gemaakt tussen een bepaald voorwerp en degene naar wie dat voorwerp verwijst.
Samen met de bewoner gaat men op zoek naar zulke voorwerpen. Zo kan een knot wol verwijzen naar iemand die op de bejaardensoos altijd zat te breien, een stropdas naar iemand die altijd een stropdas droeg en er honderden op zijn kamer had liggen of een (koek)trommeltje naar de weekenden thuis en de koekjes waar mama op trakteerde. Een symbool als het trommeltje verwijst niet alleen naar de feiten, maar vooral naar de gevoelens die bij ‘thuis’ en ‘mama’ horen – en naar wat ‘thuis’ en ‘mama’ in iemands leven hebben betekend.
Symboliseren helpt om die gevoelens en betekenissen te uiten en te verwerken. Ook kunnen symbolen helpen een plek te geven aan het gemis. ‘Henk is in de hemel’ is een abstract begrip. Maar aan de hemel staan sterren en ‘Henk is een ster’ is al iets concreter.
Ritualisering
Ritualiseren betekent door een vaste handeling een bedding geven aan gevoelens en gedachten, zodat deze in balans komen. Met een ritueel kun je emoties kanaliseren (recht maken) , ordenen en hou je greep op de werkelijkheid.
Het kan een hulpmiddel zijn om datgene wat de bewoner is overkomen te verwerken, maar de bewoner moet het wel kunnen begrijpen. Je kunt samen muziek luisteren (b.v. de muziek waar de overledene van hield), een kaars aansteken op verjaardag, sterfdag of andere belangrijke dagen in het leven van bewoner of gebruik maken van symbolische dingen (foto’s, boekjes, sieraden).
* Henk is een fictieve naam
